Noong ako ay 52, nakatanggap ako ng malaking pamana mula sa isang kamag-anak na pumanaw sa Cebu. Plano ko sana itong ibahagi sa pamilya ko—gamitin sa bahay, para sa emergency, at para maayos ang kwarto ni Marco—ngunit nang makarating ako sa pintuan ng kanyang silid, ang narinig ko ay hindi ko inaasahan.
“Love, kailan aalis ang nanay mo?” tanong ni Denise, asawa ni Marco, na may halong inis.
“Pero… siya ang nanay ko,” sagot ni Marco, malinaw ang pag-aalinlangan.
“Nang ikasal kami, sinabi niya na wala siyang maiaambag kundi isang lumang telebisyon. At ngayon kami ang kailangang mag-adjust?”
Tumigil ako sa pintuan, ramdam ang panginginig sa aking katawan. Tatlong dekada na akong nagsumikap sa Metro Manila, mula nang mamatay ang asawa ko. Pinalaki ko si Marco mag-isa, nagtrabaho ng doble—naglaba, nagtitinda, naging domestic worker—upang matustusan ang pag-aaral niya. Ang bahay na tinitirhan nila ngayon? Bunga ito ng dalawampung taon ng aking pawis at sakripisyo.
Ngunit para sa kanila, ako’y naging pasanin.
Inilagay ko ang bank booklet sa bulsa at umalis nang tahimik. Walang drama, walang paalam. Para sa kauna-unahang pagkakataon, nagpasya akong mamuhay para sa aking sarili.
Sa Laguna, nakahanap ako ng maliit na apartment, halos 15 metro kuwadrado lang, ngunit may bintana, halaman, at higit sa lahat: katahimikan. Tuwing umaga, naglalakad ako sa palengke, nagluluto ng kape habang nanonood ng YouTube, sumasali sa grupo ng mga lola na nag-zumba sa plasa. Sa gabi, pinapanood ko ang lumang pelikula at nagbabasa ng mga pocket-sized na libro. Dahan-dahan, natutunan kong huminga at tumigil.
Hindi ako sumasagot sa tawag o text ni Marco. Ayokong magkaroon ng drama o paliwanag. Ibinigay ko na ang lahat para sa kanila; ngayon ay panahon na upang ibalik ang isang bagay para sa akin.
Dalawang buwan ang lumipas. Sa bahay nila, napansin ni Marco ang pagbabago—ang kakulangan ng presensya ko ay nagdulot ng lungkot sa kanyang pamilya. Lalo na kay Jio, ang pitong taong gulang kong apo. Tuwing umaga, palaging tanong: “Nasaan si Lola?”
Hindi alam ni Marco at Denise ang sasagot. Nararamdaman ng bata ang kawalan—ang init ng kamay ko, ang tinig ko na laging nagbibigay ng payo, ang presensya ko na walang hinihinging kapalit.
Isang araw, nagpunta si Marco sa Leyte para kausapin ang pinsan ko, Tita Lourdes. Doon niya natutunan ang totoo:
“Natutuwa siya at masaya na ngayon,” sagot ni Tita Lourdes, habang ipinapakita ang larawan ko na nakangiti sa aking maliit na komunidad ng mga matatanda.
Kinabukasan, natagpuan niya ang aking apartment. Tumutubo ang mga bulaklak sa labas, may amoy ng nasunog na pagkain. Kumakatok siya.
Binuksan ko ang pinto, hawak ang ladle sa kamay. Tumigil siya, luha sa mata.
“Inay… Patawad. Bumalik ka,” ang sabi niya.
Ngumiti ako, hindi agad sumagot. Tinurn ko ang likod ko, inilagay ang tsaa sa mesa, at umupo.
“Hindi ako nagagalit,” wika ko. “Ngunit sa ngayon, mananatili ako rito.”
“Bakit, Inay?”
“Tinuturuan ko lang ang sarili kong mahalin ako, at manatiling matatag.”
Makalipas ang isang linggo, bumisita si Jio at niyakap ako nang mahigpit. Mula noon, tuwing Sabado at Linggo, dinala niya ako sa bahay nila. Unti-unti, si Denise ay nagsimula ring tumulong sa kusina. Hindi pa kami ganap na malapit, ngunit may pagsisikap, at iyon ay sapat para sa akin.
Tumawag si Marco isang araw:
“Inay, nagluto ako ng marinade. Gusto mo bang dalhin kita?”
Ngumiti ako, hindi agad sumagot. Ngunit ramdam ko—ang kilos na iyon ay hindi dahil sa pagkakasala, kundi sa tunay na pag-unawa.
Ang pera? Nasa bangko pa rin. Hindi ko ito ginugol sa galit. Ito ay handog para sa kapayapaan ko. Natutunan ko: ang tunay na pagmamahal ay hindi lamang sakripisyo; ito’y may hangganan, respeto, at pagkilala sa sarili.
Sa wakas, natutunan kong unahin ang sarili ko.