Tahimik ang maliit na baryo sa Leyte nang pumanaw si Rico, tatlumpung taong gulang, matapos maaksidente sa trabaho. Naiwan ang kanyang kabiyak na si Elena, dalawampu’t pito, walang anak, at wasak ang puso. Sa loob ng ilang buwan, araw-araw ay makikita siya sa puntod ng asawa, tahimik na umiiyak habang nag-aalay ng bulaklak.
Ngunit paglipas ng limang buwan, napansin ng mga kapitbahay na lumalaki ang tiyan ni Elena. At tulad ng karaniwang nangyayari sa mga baryo—ang mga bulong ay naging tsismis, at ang tsismis ay naging paratang.
“May karelasyon na siya, kaya buntis!”
“Kakamatay lang ng asawa, pero hindi siya nakatiis!”
Nang marinig ito ng biyenan niyang si Doña Felisa, sumabog ang galit.
Isang gabi, dumating siya sa bahay ng manugang, basang-basa ng ulan, at walang pasabing sinampal ito.
“Walanghiya ka! Habang sariwa pa ang libingan ng anak ko, may lalaki ka na!” sigaw niya.
“Inay, hindi po totoo!” umiiyak na sagot ni Elena. “Ang batang ito ay anak ni Rico!”
Ngunit hindi nakinig si Doña Felisa. Sa gitna ng ulan, itinaboy niya si Elena palabas ng bahay, dala lamang ang maliit na bag at ang larawan ng kanyang yumaong asawa.
Lumipas ang mga buwan. Sa tahanan ng kanyang mga magulang, tahimik na isinilang ni Elena ang isang batang lalaking kamukhang-kamukha ni Rico—parehong ilong, parehong ngiti. Pinangalanan niya itong Rico Jr.
Pagdating ng unang anibersaryo ng kamatayan ng asawa, nagpasya siyang bumalik sa bahay ng biyenan upang magsindi ng kandila sa puntod ng kanyang minamahal. Ngunit sa halip na pagtanggap, poot ang sumalubong sa kanya.
“Wala kang karapatang pumasok dito!” singhal ni Doña Felisa.
“Inay, hayaan n’yo po akong magdasal lang…”
“Hindi! Ang batang ‘yan ay hindi apo ko!”
Umiiyak na umalis si Elena habang yakap ang sanggol. Ngunit bago siya makatawid sa kalsada, isang motorsiklo ang huminto sa harap nila—ang bayaw niyang si Marco, namumutla at hingal na hingal.
“Inay!” sigaw niya. “Katatapos ko lang kausapin ang doktor ni Kuya Rico. Bago siya namatay, nag-iwan siya ng sample para sa in vitro procedure! Si Elena ang nagpa-proseso para maisilang ang anak nila!”
Natigilan ang lahat. Bumagsak si Doña Felisa sa sahig, hawak ang dibdib, paulit-ulit na binibigkas:
“Diyos ko… anong nagawa ko?”
Ngunit huli na. Nang bumalik sila sa bahay ng mga magulang ni Elena, wala na ito roon. Ang mga gamit nito ay nawala, at ayon sa ina, sinabi ni Elena bago umalis:
“Hindi ko na kailangang patunayan kung sino ang ama ng anak ko. Ang mahalaga, alam kong minahal ko si Rico nang totoo.”
Hindi na siya muling nakita sa baryo.
Sampung taon ang lumipas. Sa lungsod ng Iloilo, isang batang lalaki na matalino at masayahin ang nakitang nagwawagayway ng medalya sa entablado. Sa gilid, nakatayo ang kanyang ina—si Elena—ngumingiti habang pumapalakpak. Siya na ngayon ay isang guro sa pampublikong paaralan, tahimik ang buhay ngunit puno ng pagmamahal ng isang mag-ina.
Samantala, sa lumang bahay sa probinsya, si Doña Felisa ay matanda na at halos di makalakad. Araw-araw ay nakatanaw sa bintana, tangan ang lumang larawan nina Rico at Elena. Sa tuwing naririnig niya ang tawanan ng mga bata sa kalsada, pinipikit niya ang mga mata at iniisip kung ano kaya kung hindi siya nagpadala sa galit.
“Kung hindi ko siya itinaboy,” bulong niya, “siguro ngayon ay kasama ko ang aking apo…”
Minsan, sa buhay, ang mga salitang binibitawan sa gitna ng galit ay nagiging sugat na hindi na naghihilom.
At tulad ni Doña Felisa, ang kapatawaran na huli nang natutunan ay kadalasang may kasamang habambuhay na pagsisisi.