Bigla na lamang pumanaw ang aking asawa. Walang paalam, walang huling yakap — isang umagang basa sa ulan sa Maynila, pumasok siya sa trabaho at hindi na muling umuwi. Isang aksidente sa kalsada ang kumitil sa kanyang buhay, at ang mga luha ko’y natuyo bago pa man ito tuluyang bumagsak.
Sa loob ng pitong taon, nanatili akong nag-iisa. Sa bahay namin sa Quezon City, tanging orasan at mga alaala ni Miguel ang kasama ko. Ako na ang naging ina at ama ng aming anak na si Marco, at gabi-gabi niyang itinatanong bago matulog, “Nay, kailan babalik si Tatay?”
Madalas kong sagutin ng ngiti, ngunit sa loob ko, wasak pa rin ang puso ko.
Hanggang sa dumating si Ramon — isang binatang sampung taon ang edad kaysa sa akin, isang tahimik na inhinyero na may mabuting puso. Hindi siya natakot sa mga bulung-bulungan, hindi siya natinag sa mga mata ng mga taong mapanghusga.
“Ang pag-ibig,” sabi niya minsan, “hindi sinusukat sa edad o nakaraan. Kapag totoo, laging may pagkakataon.”
At doon ako bumigay.
Noong araw ng aming kasal, tila bumalik ang kulay ng mundo. Naka-puting bestida ako, at sa unang pagkakataon matapos ang pitong taon, muling narinig ko ang sarili kong tumawa. Pero nang dumating ang gabi, biglang nanlamig ang hangin.
Pagkatapos ng kasiyahan, pag-alis ng mga bisita, pumasok kami ni Ramon sa silid. Habang binubuksan ko ang aparador para magpalit, napansin kong nanginginig siya — maputla, halos hindi makagalaw.
“Ramon? Ayos ka lang?” tanong ko.
Ngunit imbes na sumagot, itinuro niya ang isang lumang kabinet sa sulok. Namumutla ang kanyang labi.
“’Yan… itabi mo ’yan,” mahina niyang sabi.
Lumapit ako. Doon ko nakita ang isang maliit na kahong kahoy — ang kahon ng mga alaala ni Miguel. Nasa loob nito ang aming singsing, relo niya, at mga lumang litrato. Itinago ko iyon ng pitong taon. Nais kong ilibing sa katahimikan ang nakaraan, ngunit hindi ko nagawa.
“Paano mo… nalaman ang kahon na ’yan?” tanong ko, halos paos ang boses.
Tumingin siya sa akin, pawisan, nanginginig.
“May lalaki akong nakita kanina… nakatayo sa tabi ng kabinet. Tumingin siya sa akin, itinuro ang kahon, tapos bigla siyang nawala.”
Namilog ang mga mata ko. Wala akong nasabi. Ang silid ay tila nilamig, at ang hangin ay bumigat.
“Pero hindi siya galit,” bulong ni Ramon. “Malungkot lang. Parang gusto niyang ipaalam na panahon na… para itago mo na talaga ito.”
Kinabukasan, dinala namin ang kahon sa hardin sa likod ng bahay. Doon, sa ilalim ng puno ng sampaguita, hinukay namin ang lupa at ibinaon ang mga alaala. Bago ko ito tuluyang tabunan, hinaplos ko ang singsing at mahina kong ibinulong:
“Salamat, Miguel… pero kailangan ko nang mabuhay muli.”
Umihip ang hangin, dala ang amoy ng bulaklak — banayad, parang yakap mula sa malayo. Hinawakan ni Ramon ang kamay ko at mahina niyang sinabi,
“Mula ngayon, aalagaan ko ang puso mo, pero hindi ko kailanman papalitan ang alaala mo.”
Tumitig ako sa langit. Sa liwanag ng buwan, tila may isang ngiti na dahan-dahang naglaho sa hangin.
At doon ko naramdaman — sa wakas, ako’y tunay nang malaya.
Ang pag-ibig, natutunan kong, hindi dapat ikulong sa nakaraan. Ang mga alaala ay hindi sumpa; ito’y paalala lamang na minsan, tayo’y minahal ng totoo.
At kung minsan, ang pinakamagandang simula ay dumarating kapag natuto tayong bitawan ang dulo.