Si Mang Ernesto ay matanda na — payat, mahina, at ang buhok ay puting-puti na na parang abo ng mga taon ng sakripisyo. Ang kanyang maliit na bahay, na itinayo ng kanyang mga kamay, ay nakatayo sa gitna ng isang lumalagong siyudad. Habang ang paligid ay napuno ng mga bagong gusali at kotseng mamahalin, siya’y nanatiling payapa sa kanyang lumang tahanan — puno ng alaala, hardin ng gulay, at amoy ng insensong nagsisimbolo ng kanyang paggalang sa yumaong asawa.
Kasama niyang nakatira ang kanyang bunsong anak, si Leo, at ang manugang nitong si Marites. Sa mga mata ng mga kapitbahay, maswerte si Mang Ernesto — may anak na nag-aalaga sa kanya. Ngunit sa loob ng bahay, tahimik na nabubuo ang bagyo. Si Marites ay hindi kailanman nagustuhan ang presensiya ng matanda. Para sa kanya, ang lupa ni Mang Ernesto ay susi sa “magandang kinabukasan” nila ni Leo.
Isang gabi habang kumakain, hindi napigilan ni Marites ang magsalita:
“’Tay, alam n’yo bang ang lupa ninyo ay milyones na ang halaga ngayon? Sayang naman kung di natin mapakinabangan. Lahat ng kapitbahay nakapagpatayo na ng negosyo, tayo lang ang naiwan.”
Tahimik lang si Leo, pero ang kanyang mga mata ay nagsasabing naiipit siya sa pagitan ng asawa at ng ama. Si Mang Ernesto, na nakaupo sa kabilang dulo ng mesa, ay napabuntong-hininga. Alam niya na ang ibig sabihin ng mga salitang iyon ay isa lang: gusto nilang paalisin siya.
Kinabukasan, mas diretso na si Marites.
“Leo, kung hindi natin gagalawin ang lupa, mauubos tayo sa kahirapan. Si Tatay, may tirahan naman sa probinsya. Dapat isipin natin ang mga anak natin.”
Sa una, tumanggi si Leo, ngunit sa araw-araw na pangungulit, sa mga luha at sumbat ng asawa, unti-unti siyang bumigay.
Isang maulang hapon, mahina niyang sinabi sa ama:
“’Tay… baka po pwedeng bumalik muna kayo sa probinsya. Ibebenta ko na po itong lupa para makapagpatayo kami ng negosyo.”
Nanahimik si Mang Ernesto. Hindi siya nagsalita, pero bakas sa kanyang mukha ang sakit. Pagkatapos ng ilang sandali, mahinahon siyang tumango:
“Kung ‘yan ang gusto mo, anak, susunod ako. Pero sana, ‘wag mong kalimutan kung saan ka nagsimula.”
Gabi iyon nang iimpake niya ang ilang pirasong damit sa lumang baul. Sa ilalim ng ulan, dahan-dahan siyang lumakad palayo sa bahay na minsan niyang tinawag na tahanan. Sa loob, si Marites ay ngumiti ng may kasiyahan, habang si Leo ay nakatungo, pinipigil ang luha.
Ang Mabilis na Pagbalik ng Kaparusahan
Sa mga sumunod na araw, abala si Marites sa mga plano — bagong bahay, kotse, negosyo. Ngunit sa unang hakbang pa lang, bumagsak ang lahat. Tinanggihan ng bangko ang loan dahil nasa pangalan pa rin ni Mang Ernesto ang kalahati ng lupa.
“Bakit hindi mo siya pinapirma noon pa?!” galit na sigaw ni Marites.
Hindi makasagot si Leo. “Hindi ko kayang pilitin si Tatay na ibenta ang bahay na pinaghirapan nila ni Nanay,” sagot niya.
Ngunit hindi pa roon natapos ang malas. Isang kamag-anak ang lumitaw at naghabol sa parte ng lupa. Nabalita sa buong barangay ang ginawang pagpapalayas ni Leo sa sariling ama. Ang dating paggalang ng mga kapitbahay ay napalitan ng pangungutya. Tinawag silang “mga anak na walang utang na loob.”
Walang nagpa-utang sa kanila. Dahil sa desperasyon, napilitang mangutang si Leo sa mga patubong may mataas na interes. Sa loob ng anim na buwan, nalunod sila sa utang. Dumating ang mga maniningil, nagbanta, at unti-unting nawasak ang lahat ng plano ni Marites.
Ang Hatol ng Korte at ng Buhay
Nang tuluyang umabot sa korte ang usapan sa lupa, tumestigo si Mang Ernesto. Sa gitna ng katahimikan ng silid, marahan niyang sinabi:
“Hindi ko kailanman ipagbibili ang bahay na ito. Dito ako at ang asawa ko naghirap, dito namin pinanday ang buhay ng aming mga anak. Kung gusto nilang yumaman, sana hindi nila kailangang itapon ang kanilang puso.”
Natigilan si Leo. Sa unang pagkakataon, bumalik sa kanyang alaala ang gabing umalis ang ama—basang-basa sa ulan, ngunit marangal.
Sa huli, ibinalik ng korte ang lupa kay Mang Ernesto. Si Leo at Marites ay naiwan ng maliit na bahagi, na kalaunan ay naibenta rin nila upang bayaran ang kanilang utang. Wala na silang bahay, negosyo, o dangal. Ang mga pangarap ay naglaho, iniwan lamang ang pagkabasag ng pamilya.
Ang Tunay na Aral
Sa probinsya, tahimik ang buhay ni Mang Ernesto. Tuwing umaga, dinidiligan niya ang kanyang mga gulay at nagdarasal sa altar ng kanyang asawa. Sa tuwing naaalala niya si Leo, isang mapait na ngiti lang ang lumalabas sa kanyang labi.
“Ang kasakiman at kawalang-galang sa magulang,” sabi niya sa sarili, “ay mga apoy na sa huli, sariling tahanan ang sinusunog.”
At sa gabi ng isang malakas na ulan, habang nakasilong sa maliit na inuupahang silid, si Leo ay tahimik na umiiyak. Hindi dahil sa pagkatalo sa korte, kundi dahil sa pagkawala ng tanging taong tunay na nagmahal sa kanya — ang kanyang ama.