Noong una kong makilala si Ramon, inakala kong natagpuan ko na ang lalaking bubuo ng mga pangarap ko. Mabait siya, responsable, at higit sa lahat, marunong rumespeto. Kaya nang kami’y ikasal, akala ko’y puro saya na lang ang susunod — ngunit hindi pala ganon kadali.
Ilang linggo matapos ang kasal, napansin kong gabi-gabi, kapag akala ko’y tulog na siya, tahimik siyang bumabangon at lumalabas ng kwarto. Dati’y hindi ko iyon pinapansin, hanggang sa mapansin kong palagi siyang tumutungo sa silid ng kanyang ina — si Aling Teresa, na nakatira rin sa amin.
Una, inisip ko lang na baka nag-aalala siya dahil may edad na ang kanyang ina. Ngunit habang lumilipas ang mga gabi, unti-unti akong kinakain ng katanungan. Bakit gabi-gabi? Bakit hindi niya ako isinasama?
Minsan, nang tanungin ko si Ramon, simpleng sagot lang niya:
“Natakot si Mama kagabi. Sanay akong nando’n para bantayan siya.”
Tatlong taon ang lumipas, at paulit-ulit pa rin ang parehong eksena. Ako, nag-iisa sa kama. Siya, natutulog sa kwarto ng kanyang ina. Unti-unti kong naramdaman ang lamig ng pagitan namin. Pakiramdam ko, ako ang panauhin sa sariling tahanan.
Naririnig ko pa minsan si Aling Teresa na nagsasabing:
“Mapalad ka, Maria. Iba ang anak kong marunong magmahal sa magulang.”
Ngumiti ako noon, pero sa loob-loob ko, nagdurugo na ang puso ko.
Ang Gabing Nagbago ng Lahat
Isang gabi, hindi ako nakatulog. Alas dos ng madaling araw nang marinig kong muli siyang bumangon. Sa pagkakataong iyon, nagpasya akong sundan siya.
Tahimik kong binuksan ang pinto at sinundan ang kanyang mga yapak. Sa dulo ng pasilyo, nakita kong pumasok siya sa kwarto ng ina. Maingat akong lumapit at idinikit ang tainga ko sa pader.
Narinig ko ang mahinang tinig ni Aling Teresa:
“Anak, pakikuha nga ‘yung gamot. Makati na naman ang likod ko.”
Sumagot si Ramon, kalmado:
“Opo, Mama. Sandali lang po.”
Marahan kong pinihit ang seradura. Sa maliit na siwang ng pinto, doon ko nakita ang katotohanan.
Si Ramon, nakasuot ng guwantes, dahan-dahang pinapahiran ng ointment ang likod ng kanyang ina. Kita ko ang mga pantal, mapula at tuyot. Doon ko naintindihan kung bakit laging naka-long sleeves si Aling Teresa kahit mainit ang panahon.
“Pasensiya na, Mama,” sabi ni Ramon, “dapat nadala ko na kayo sa doktor.”
“Anak,” mahinang tugon ni Aling Teresa, “may asawa ka na. Huwag mo nang alalahanin si Mama gabi-gabi.”
“Hindi po, Mama. Hangga’t nandito ako, aalagaan ko kayo.”
At doon, bumagsak ang mga luha ko. Tatlong taon akong nagduda. Tatlong taon kong hinayaan ang puso kong magtanong. Ngunit ang kasagutan pala ay isang napakasimpleng bagay — pagmamahal. Isang pagmamahal na walang pagod at walang kapalit.
Tahimik akong bumalik sa kwarto, humiga, at pinakinggan ang sarili kong pag-iyak. Hindi dahil sa sakit, kundi dahil sa hiya at pag-unawa.
Ang Bagong Simula
Kinabukasan, maaga akong gumising. Pumunta ako sa botika at bumili ng gamot at lotion. Pag-uwi, kumatok ako sa kwarto ng aking biyenan.
“Mama,” mahina kong sabi, “ako na po ang magpahid ng gamot mamayang gabi. Para makapahinga si Ramon.”
Napatulala si Aling Teresa, bago marahang ngumiti at lumuha.
“Salamat, anak. Ang bait mo talaga.”
At nang gabing iyon, sa unang pagkakataon matapos ang tatlong taon, si Ramon ay natulog sa tabi ko. Mahigpit ang pagkakahawak niya sa kamay ko, parang ayaw na muling bumitaw.
“Pasensiya na, mahal,” sabi ko sa kanya, “dati, akala ko hindi mo ako mahal. Pero ngayon, alam ko na kung gaano ka kabuti.”
Ngumiti siya at hinaplos ang buhok ko.
“Salamat sa pag-intindi, Maria.”
Simula noon, ako na ang nag-aalaga kay Aling Teresa. Ako ang naghahanda ng gamot, ang nag-aasikaso ng kanyang hapunan, at nakikinig sa mga kuwento ng kanyang kabataan.
Unti-unting gumaling ang balat ng matanda, at unti-unti ring gumaan ang loob ko. Sa wakas, tulog nang mahimbing si Ramon sa tabi ko — payapa, walang lihim, walang takot.
Wakas
Madalas nating isipin na ang pagmamahal ay laging dapat ipakita sa mga halik at yakap. Pero minsan, ito’y makikita sa mga tahimik na gabi, sa mga kamay na marahang nag-aalaga, at sa mga pusong marunong magparaya.
At sa tuwing tinitingnan ni Maria ang kanyang asawa habang mahimbing na natutulog, palagi niyang naaalala:
“Kung hindi ko siya sinundan nang gabing iyon, baka hindi ko kailanman nalaman kung gaano siya kabuting tao.”