👩🦳 Ako si Maria. Naging manugang ako sa edad na 26, at mula noon ay naging bahagi na ng buhay ko si Tatay Ramon—ama ng aking asawa. Maaga siyang nabalo at buong buhay ay nagbungkal ng palay at gulay sa Nueva Ecija, walang pensiyon, walang benepisyo, tanging pawis at tiyaga ang puhunan.
Habang lumipas ang mga taon, ang kanyang mga anak ay nagsipag-asawa na at bihira nang umuwi. Kaya’t halos sa akin na nakaatang ang pag-aalaga sa kanya. Madalas marinig ko ang bulong ng mga kapitbahay:
“Manugang lang siya, pero parang siya pa ang alipin. Sino ba namang mag-aalaga ng biyenan ng ganyan katagal?”
Pero para sa akin, hindi iyon pabigat. Si Tatay Ramon ay hindi lamang biyenan—isa siyang ama na nag-alay ng buong buhay para sa kanyang mga anak. Kung tatalikuran ko siya, sino pa?
Labindalawang Taon ng Pagsubok
Hindi naging madali. Sa tuwing nasa Maynila ang asawa kong naghahanapbuhay, mag-isa kong inaalagaan ang aming anak at si Tatay Ramon na mahina na ang katawan. Ako ang nagluluto, naglalaba, nagpupuyat para bantayan ang kanyang paghinga sa gabi.
Isang beses, dala ng pagod, nasabi ko:
— “Tay, manugang lang naman ako… minsan parang ang bigat sa dibdib.”
Mahina siyang ngumiti, nanginginig ang kamay habang hinahaplos ang akin:
— “Alam ko, Maria. Kaya lalo akong nagpapasalamat. Kung wala ka, baka matagal na akong wala.”
Mula noon, pinangako ko sa sarili ko na gagawin ko ang lahat para gumaan ang kanyang mga natitirang araw.
Ang Huling Sandali
Dumating ang panahon, lalo siyang nanghina. Nang siya’y 85 anyos na, sinabi ng doktor na mahina na ang kanyang puso. Ilang araw bago siya pumanaw, paulit-ulit niya akong tinatawag sa tabi ng kama upang magkuwento ng kabataan niya, at palaging paalala: “Mamuhay kayong marangal.”
Hanggang sa dumating ang huling gabi. Habang hirap huminga, iniabot niya ang isang lumang unan, halos punit na ang gilid. Mahina niyang sambit:
— “Para… kay Maria.”
Niyakap ko ang unan, hindi agad naunawaan. Ilang minuto lang, tuluyan na siyang pumikit.
Ang Lihim ng Sirang Unan
Sa gabi ng burol, binuksan ko ang unan. At doon ako natigilan: nakatupi ang mga lumang banknote, ilang piraso ng ginto, at tatlong passbook.
May isang papel na halos burado na ang sulat:
— “Anak, ikaw ang pinakamasipag at pinakabait na manugang na nakilala ko. Wala akong maiiwang kayamanan, pero sana makatulong ito. Huwag mong sisihin ang mga kapatid ng asawa mo—ako mismo ang pumili na ibigay ito sa’yo, dahil inalagaan mo ako nang buong puso sa loob ng 12 taon.”
Doon tuluyang bumuhos ang luha ko. Hindi dahil sa perang iniwan, kundi dahil sa pagmamahal at pagtanggap na ipinakita niya.
Ang Kayamanang Hindi Mababayaran
Sa araw ng libing, muling bumulong ang mga tao:
“Ano pa bang maiiwan ni Ramon? Wala naman siyang pensiyon.”
Ngunit ngumiti lang ako. Dahil alam kong ang iniwan niya sa akin ay higit pa sa anumang halaga—isang patunay ng tiwala, pagpapahalaga, at pagmamahal na walang kapantay.
Hindi Lang Biyenan, Kundi Ikalawang Ama
Hanggang ngayon, tuwing nakikita ko ang lumang unan na iyon, naaalala ko si Tatay Ramon. Para sa akin, hindi siya basta biyenan—kundi isang ikalawang ama na nagturo ng sakripisyo, pasasalamat, at pagmamahal na walang hinihintay na kapalit.
At araw-araw, pinapangako ko sa sarili ko: mamumuhay akong may malasakit at may pagmamahal—dahil iyon ang pinakamahalagang pamana na iniwan niya.