Ulan-ambon ang bumabalot sa makipot na daan, at ang hangin mula sa bundok ay humuhuni sa pagitan ng mga puno — parang mga bulong mula sa nakalipas.
Sa liwanag ng maliit niyang flashlight, si Isabel, isang estudyante sa huling taon ng Social Work, ay naglalakad sa maputik at madulas na daan sa Cordillera Mountains.
Dapat ay kasama niya ang grupo ng mga volunteer na mamimigay ng school supplies at pagkain sa mga batang katutubo. Ngunit dahil sa maling signal at pagkakamali sa mapa, naligaw si Isabel mag-isa habang unti-unting lumulubog ang araw.
Sinubukan niyang bumalik, pero habang bumubuhos ang ulan at bumabalot ang makapal na hamog, halos wala na siyang makita. Halos maubos na ang baterya ng telepono. Kinakabahan man, pinilit niyang manatiling kalmado.
Di-kalayuan, napansin niya ang isang maliit na liwanag na parang nag-aanyaya.
Isang bahay kubo, nakatago sa gilid ng bundok, halos nalubog sa ulap. Huminto siya sa paanan ng hagdan, hingal at basang-basa, bago marahang kumatok.
“Tao po ba? Naligaw po ako… maaari po ba akong matulog kahit isang gabi lang?”
Tahol ng aso ang unang sumagot. Pagkaraan ng ilang sandali, bumukas ang pinto at lumitaw ang isang matandang lalaki. Payat, bahagyang kuba, at may matang malalim na tila nakikita ang lahat sa dilim ng gabi. Tahimik niyang tinanaw si Isabel bago bumulong:
“Pumasok ka, hija. Delikado ang gubat sa ganitong oras.”
Pumasok si Isabel. Ramdam ang lamig ng sahig na kawayan. Sa loob, halos walang kagamitan: lumang kalan, mesa, banig, at isang lampara na kumikislap. Wala ring kuryente o radyo.
Ipinagluto siya ng matanda ng mainit na salabat, sabay sabing:
“Diyan ka na muna matulog. Bukas, pag gumanda na ang panahon, ihahatid kita sa baryo.”
Nagpasalamat si Isabel at nahiga, habang patuloy ang hampas ng hangin sa labas — parang mga sigaw mula sa kadiliman.
ANG HINDI MAIPALIWANAG NA GABING iyon
Sa kalagitnaan ng gabi, may narinig siyang yabag. Dumilat siya at nakita ang matanda, nakaupo sa tabi ng kalan, nakatalikod at tila may hawak na bagay, bumubulong.
“Lolo… hindi pa po kayo natutulog?” – mahinahon niyang tanong.
Dahan-dahan itong tumingin, walang sagot. Lumapit, at iniabot ang isang bagay na binalot sa lumang tela.
“Para sa iyo ito. Ngunit huwag mong bubuksan dito.”
Naguluhan si Isabel, ngunit tinig ng matanda ay nanginginig:
“Bukas, umalis ka bago sumikat ang araw. Huwag kang lilingon. At kahit marinig mo ang tawag — huwag mong sasagot. Naiintindihan mo ba?”
Tumango si Isabel, ngunit hindi na nakatulog. Nang pumatak ang alas-dos ng umaga, narinig niya ang tawa ng mga bata sa labas, kasabay ng mga yapak at katok sa pinto — tok… tok… tok…
Nanlamig ang katawan niya. Nakaupo pa rin ang matanda, nakapikit, nanginginig. Walang lumapit sa pinto.
Kinabukasan, nang tumila ang ulan, sinamahan siya ng matanda pababa ng daan patungo sa baryo. Walang salitaan. Ngunit nang malapit na sa kalsada, lumingon siya — wala na ang matanda. Nawala sa hamog. Parang hindi totoo.
ANG LUMANG NOTEBOOK
Sa guesthouse sa Baguio, naalala ni Isabel ang tela. Binuksan niya ito, at sa loob ay isang lumang notebook na dilaw na ang mga pahina.
Sa pabalat, nakasulat:
“Diary ni Antonio Reyes, 1972.”
Habang binabasa niya, unti-unti siyang kinilabutan.
Si Antonio, ang matanda, ay dating guro-volunteer na pumunta sa bundok noong panahon ng Martial Law upang turuan ang mga batang katutubo. Nang magsimula ang labanan sa baryo, nanatili siya upang tumulong: magturo, magpagaling ng sugatan, at magtago ng mga sibilyan.
Isang gabi, sinalakay ng sundalo at rebelde ang baryo. Nasunog ang paaralan. Sinubukan niyang iligtas ang mga bata — tatlo lang ang nakaligtas. Dinala niya sila sa gubat, ngunit dalawa ang namatay, at ang huli ay nawala sa dilim, hindi na muling nakita.
Mula noon, nanirahan siya mag-isa sa bahay kubo — pinagmumultuhan ng alaala ng mga batang hindi niya nailigtas.
Sa huling pahina ng diary:
“Tuwing gabi, naririnig ko silang tumatawa, tumatakbo, tinatawag ako. Hindi ako makaalis. Hindi ako makatulog. Hindi ako makalimot.”
“Kung sino man ang makakita ng talaarawan na ito, pakidala sa #12 Mabini Street, Quezon City. Doon nakatira ang kapatid kong si Dolores. Sana, buhay pa siya…”
ANG PAGTUBOS
Agad pumunta si Isabel sa address. Dito nakita niya si Aling Dolores, nakaupo sa ilalim ng punong mangga, nagtitinda ng kape sa gilid ng kalsada.
Nang banggitin ni Isabel ang pangalan ni Antonio Reyes, nanginig ang babae at luhaang nagsalita:
“Kuya ko ’yon… nawala siya noong 1973. Akala namin napatay siya sa gulo. Diyos ko… salamat, hija. Salamat at dinala mo siya pabalik sa amin.”
Ibinigay ni Isabel ang notebook. Hinaplos ng babae ang mga pahina, parang hinahaplos ang alaala ng isang taong matagal nang wala.
Nang bumalik sila sa bundok, wala na ang dating kinaroroonan ng bahay kubo — tanging mga bato at abo ang naiwan. Parang kailanman, hindi iyon umiiral.
Mula noon, hindi na nakalimot si Isabel. Ang gabing iyon ay hindi lamang tungkol sa takot, kundi tungkol sa pagtubos, alaala, at pagpapatawad. Sa dilim ng kagubatan, minsan, ang mga nagpapakilabot ay hindi palaging masama — may mga kaluluwang matagal nang naghihintay ng kapatawaran.