Nang lumabas sa ospital si Mang Ernesto, mahina na ang kanyang mga kamay at mabagal ang bawat hakbang. Tahimik niyang inilapag sa mesa ang isang lumang sobre, tinupi sa loob ang isang papel na tila ilang ulit nang nabasa ng luha at pawis.
“Mga anak,” wika niya, habang nakatingin sa tatlo niyang anak — sina Adrian, Leo, at Ramon Jr. — “Ito ang kasulatan ng utang ko. Siyam na raang libong piso. Ipinangutang ko ito para sa aking gamutan. Baka sakaling matulungan ninyo akong mabayaran kahit paunti-unti.”
Tahimik ang bahay. Ang tanging maririnig ay ang mahinang ugong ng bentilador at huni ng mga ibon sa labas.
Si Adrian, ang panganay, ay agad na umiwas ng tingin.
“Ama, pasensya na po, kakasimula ko lang ng negosyo. Baka sa susunod na taon makapagbigay ako.”
Si Leo, ang pangalawa, ay nagkibit-balikat.
“Marami pa po akong binabayaran sa bahay, ‘Pa. Hindi ko rin alam kung makakaya ko pa.”
Tanging si Ramon Jr., ang bunsong anak na bagong kasal, ang tahimik na nakatingin sa kulubot na kamay ng kanyang ama. Sa likod ng bawat guhit ay kwento ng sakripisyong bumuhay sa kanilang tatlo.
Lumapit siya at marahang kinuha ang papel.
“Ako na po, Tay. Ako na ang magbabayad ng lahat.”
Nang marinig iyon ni Mang Ernesto, hindi niya napigilan ang pagtulo ng luha.
“Anak, sigurado ka? Kakakasal mo lang. Mas kailangan mo ng pera kaysa sa akin.”
“Ang pera, pwede kong kitain ulit. Pero kayo, Tay… kayo lang ang meron ako.”
Mula noon, pinatira ni Ramon si Mang Ernesto sa kanilang maliit na bahay sa Bulacan. Nagtatrabaho siya sa araw bilang mekaniko, at sa gabi, tumatanggap ng mga online repair requests para sa dagdag na kita. Halos wala siyang pahinga.
Ang kanyang asawa, si Mira, ay nagbenta ng mga halaman sa labas ng bahay at nagtitinda ng kape tuwing umaga. Kahit pagod, lagi pa rin siyang nakangiti tuwing magkasama silang tatlo sa hapag-kainan.
Tuwing umaga, si Mang Ernesto ay magluluto ng lugaw para sa anak. Minsan ay tatawa siya habang pinapanood si Ramon na inaayos ang sirang motor.
“Ganyan din ako noong edad mo,” sabi niya. “Pero ikaw, mas matibay ka. Mas may puso.”
Lumipas ang isang taon. Isang araw ng Hulyo, tinawag ni Mang Ernesto ang anak sa kanyang kwarto.
“Ramon,” mahinang sabi niya, “may ibibigay ako sa’yo.”
Inabot niya ang isang bagong sobre. Kaparehong papel, kaparehong laki — ngunit ibang laman.
Nang buksan ito ni Ramon, natigilan siya.
Hindi ito IOU, kundi Original Certificate of Title ng isang ektaryang lupain sa Batangas, nakapangalan sa kanya.
“’Tay… bakit?” halos hindi makapaniwalang tanong niya.
Ngumiti si Mang Ernesto, mahina ngunit mapayapa ang tinig.
“Ang utang na iyon ay hindi totoo, anak. Sinubok ko lang kayong tatlo. Gusto kong malaman kung sino ang handang magtiwala at magsakripisyo para sa pamilya.”
Napaluha si Ramon. Sa isip niya, ilang gabi siyang hindi natulog, ilang beses siyang napagod, ilang beses siyang gustong sumuko — at ngayon, alam niyang hindi iyon sayang.
“Hindi ko kailangan ng lupa, Tay,” sabi niya, nanginginig ang boses. “Kayo lang ang gusto kong kasama pa.”
Ngumiti si Mang Ernesto at hinaplos ang kanyang balikat.
“Anak, ang tunay na yaman ay hindi nasusukat sa pera. Nasusukat ito sa kung gaano ka kayaman sa puso.”
Pagkalipas ng ilang buwan, pumanaw si Mang Ernesto habang mahimbing na natutulog. Sa tabi ng kanyang larawan sa lamay, inilagay ni Ramon ang parehong sobre — hindi bilang utang, kundi bilang alaala ng pagmamahal.
Makalipas ang mga Taon
Sa lupang iniwan ng ama, nagtayo si Ramon at Mira ng isang technical training center para sa mga kabataang gustong matutong magmekaniko at magnegosyo. Pinangalanan nila ito “Ernesto Skills Foundation.”
At sa bawat certificate na ibinibigay nila sa mga estudyante, nakasulat sa ibaba ang mga salitang natutunan ni Ramon sa kanyang ama:
“Ang pinakamalaking utang na mababayaran mo — ay ang pagmamahal ng magulang.”