Sa isang tahimik na Linggo ng umaga, habang ang araw ay marahang lumalabas sa likod ng kampanaryo, naglakad si Bella kasama ang kanyang inang si Cecilia papunta sa lumang simbahan ng San Felipe. Sa edad na labindalawa, si Bella ay kilala sa kanilang baryo bilang batang may pusong kasing-lambot ng tinapay — laging handang tumulong kahit walang kapalit.
Habang nag-aantay silang magsimula ang misa, napansin ni Bella ang isang matandang lalaking nakaupo sa labas ng bakuran ng simbahan — payat, gusgusin, at yakap-yakap ang isang luma’t kupas na rosaryo. “Ma, ‘yung matandang ‘yon… lagi ko siyang nakikita rito,” mahina niyang sabi. Tumango lang si Cecilia, tila iniiwas ang tingin.
Ngunit hindi maalis ni Bella ang kuryosidad. May kung anong pamilyar sa matandang iyon — sa paraan ng pagkakahawak nito sa rosaryo, sa malambing na pag-usal ng dasal habang nakapikit.
Ang Pangako ng Isang Bata
Pagkatapos ng misa, habang ang karamihan ay nagmamadaling umuwi, narinig ni Bella ang tawanan ng mga batang kalye. “Si Lolo Baliw!” sigaw ng isa habang binabato ng papel ang matanda. Hindi nakatiis si Bella; tumakbo siya at pinigilan ang mga bata.
“Tigilan niyo siya! Hindi niyo alam ang pinagdadaanan niya!” singhal niya, sabay hawak sa balikat ng nanginginig na matanda.
Naiyak siya nang makita ang pagod na mga mata nito. Inabot niya ang tinapay na galing simbahan. “Kumain po kayo, Lolo.”
Ngumiti ang matanda, bahagyang nanginginig ang labi. “Salamat, apo… Ang bait mo. Alam mo, kamukha mo ang anak kong si Cecilia.”
Natigilan si Bella. Cecilia — pangalan ng kanyang ina.
Ang Rosaryong Nagdala ng Alaala
Kinabukasan, bumalik si Bella dala ang maliit na basket ng pagkain. Nang makausap niya muli ang matanda, nalaman niya ang pangalan nito: Domingo.
Sa gitna ng kanilang pag-uusap, biglang binanggit ng matanda, “Hinahanap ko ang asawa kong si Luz… at ang mga anak kong sina Roberto at Cecilia.”
Muling napatigil si Bella. Tumakbo siya pauwi, hingal na hingal, sabay sabi sa kanyang ina, “Ma! May matandang pulubi sa simbahan. Sabi niya, hinahanap niya si Cecilia at si Roberto!”
Natahimik si Cecilia, nanginginig ang kamay habang dahan-dahang inilapag ang tasa ng kape. “Ano’ng sabi mo?” tanong niya, halos pabulong.
“Domingo po ang pangalan niya,” sagot ni Bella.
Tumulo ang luha ni Cecilia. “Anak… ‘yan ang pangalan ng tatay ko.”
Ang Muling Pagkikita
Linggo muli nang bumalik sila sa simbahan. Nakaupo pa rin doon si Lolo Domingo, tila hindi umaalis. Nang makita niya si Cecilia, natigilan ito.
“Luz?” mahinang sabi ng matanda.
Umiling si Cecilia, nanginginig ang boses. “Hindi po ako si Luz, Pa. Ako po si Cecilia… anak niyo.”
Saglit na katahimikan. Tumingin si Domingo, parang naglalakbay ang isip pabalik sa mga panahong nawala sa kanya. Maya-maya’y tumulo ang luha, sabay bulong, “Cecilia… anak ko…”
Nagyakap silang mag-ama, sa gitna ng kampana ng misa. Sa sandaling iyon, ang simbahan ay tila naging saksi ng isang panalangin na matagal nang sinagot.
Ang Sugatang Pamilya
Mula noon, pinatuloy nila si Lolo Domingo sa bahay. Ngunit nang malaman ng kapatid ni Cecilia na si Roberto ang nangyari, sumiklab ang galit.
“Bakit mo siya pinatuloy? Iniwan niya tayo, Ate!” sigaw nito.
Tahimik lang si Cecilia. Ngunit si Bella ang sumagot, malumanay ngunit matatag:
“Tito, minsan hindi kailangan ng paliwanag para magpatawad. Ang puso po ni Lolo, kahit mahina na, hindi nakalimot magmahal.”
Dahan-dahang lumapit si Roberto sa ama, na hawak pa rin ang luma’t kupas na rosaryo.
“Hindi ko na maalala ang lahat,” mahina ang tinig ni Domingo, “pero hindi ko nakalimutan kung gaano ko kayo kamahal.”
At sa unang pagkakataon sa loob ng maraming taon, nagyakapan silang tatlo — isang yakap na naghilom ng mga sugat na iniwan ng panahon.
Ang Huling Pag-uwi
Lumipas ang mga buwan. Madalas pa ring tuliro si Lolo Domingo, pero laging kasama niya si Bella sa pagdarasal. Hanggang isang Linggo, habang sabay silang nagdarasal sa simbahan, mahigpit siyang hinawakan ni Domingo sa kamay.
“Bella, apo… ipagpatuloy mo ang kabutihan. Huwag mong hayaang mawala sa puso mo ang awa,” bulong niya, nakangiti.
Ilang sandali pa, dahan-dahan niyang ipinikit ang mga mata. Tahimik. Payapa. Sa mismong lugar kung saan siya muling natagpuan ng kanyang pamilya.
Ang Alaala ng Isang Ama
Si Domingo ay inilibing sa tabi ng kanyang asawang si Luz. Sa bawat misa, bitbit ni Bella ang rosaryo ni Lolo — simbolo ng pag-ibig, pag-asa, at kapatawaran.
Lumaki siyang guro, kilala sa kanyang kabaitan at malasakit sa mahihirap. Madalas siyang makita sa labas ng simbahan, nagbibigay ng pagkain sa mga pulubi.
At sa bawat mabuting gawa, parang naririnig niya ang tinig ng kanyang lolo:
“Anak, huwag mong kalimutan — ang puso, kapag marunong umunawa, ‘yan ang tunay na tahanan ng Diyos.”